مدیریت زخم با تغییر میکروبیوم
پوست بزرگترین عضو بدن است و بهعنوان خط اول دفاع در برابر محیط بیرون عمل میکند، اما در برابر آسیب و زخم آسیبپذیر است. وقتی پوست زخم میشود مثلا از طریق بریدگی، سوختگی یا آسیب دیگر.
فرآیند ترمیم وارد چهار مرحلهٔ اصلی میشود:
- هموستاز (بستن خونریزی)؛
- التهاب (پاککردن بقایا و پاتوژنها توسط سیستم ایمنی)؛
- تکثیر (تشکیل بافت جدید)؛
- بازسازی (ترمیم ساختار و عملکرد نهایی پوست).
در شرایط طبیعی، پوست میزبان میلیاردها میکروب مثل: باکتریها، قارچها، ویروسها و سایر میکروارگانیسمهاست که با سازمانی پیچیده در سطح و لایههای سطحی پوست زندگی میکنند.«میکروبیوم پوستی» به حفظ تعادل پوستی، دفاع در برابر عوامل بیماریزا و تنظیم پاسخ ایمنی محلی کمک میکند.
وقتی زخم ایجاد میشود، این تعادل به هم میخورد: لایه محافظ میکروبی disrupted میشود، میکروبهای مفید کاهش مییابند و فرصت برای ورود میکروبهای مضر فراهم میشود. این تغییرات میتواند منجر به التهاب، عفونت، تشکیل بیوفیلم (biofilm) و در نتیجه کندی یا توقف در روند ترمیم شود. بهویژه در زخمهای مزمن مثل زخم پای دیابتی، زخمهای وریدی، زخمهای ناشی از فشار یا زخمهای جراحی که دیر التیام مییابند. ترکیب و تنوع میکروبیوم بهشدت تغییر یافته است. میکروبهای فرصتطلب یا پاتوژن غالب میشوند، بیوفیلم شکل میگیرد و سیستم ایمنی و فرایند ترمیم بهدرستی عمل نمیکند.
روشهای مرسوم درمان مانند شستوشو، ضدعفونی، دبریدمان (زدودن بافت مرده) و استفاده از آنتیبیوتیکها در بسیاری موارد ضروریاند. اما این روشها دارای محدودیت و مشکلاند: آنتیبیوتیکها نه تنها ممکن است باکتریهای مضر را از بین ببرند، بلکه میتوانند باکتریهای مفید پوست را نیز نابود کنند؛ و با گسترش مقاومت باکتریها به داروها، اثربخشی این درمان کاهش یافته است.
به همین دلیل، محققان به دنبال رویکردهای نوینی هستند که بتواند بدون آسیب به میکروبیوم مفید، ترمیم زخم را تسریع کند و عفونت را کنترل نماید. یکی از این رویکردها که اخیراً توجه زیادی را به خود جلب کرده — «مدولاسیون میکروبیوم» (microbiome modulation) است؛ یعنی استفاده از باکتریهای مفید (پروبیوتیکها) یا مشتقات آنها برای بازگرداندن تعادل میکروبی، کاهش پاتوژنها و حمایت از ترمیم بافت.
مطالعات متعدد آزمایشگاهی، حیوانی و گاهب بالینی نشان دادهاند که پروبیوتیکها و میکروارگانیسمهای مفید پوستی میتوانند با چند مکانیسم به بهبود زخم کمک کنند: تحریک تولید کلاژن و دیگر اجزای ماتریکس خارجسلولی؛ افزایش رگزایی (angiogenesis) و تأمین خونرسانی مناسب؛ تحریک مهاجرت و تکثیر سلولهای پوستی (keratinocytes و fibroblasts)؛ و کاهش بار میکروبی مضر و مهار تشکیل بیوفیلم.
پروبیوتیکها همچنین میتوانند پاسخ ایمنی موضعی را تنظیم کنند؛ مثلاً با تحریک تولید پپتیدهای ضدمیکروبی (AMPs)، کاهش التهاب و حمایت از مکانیسمهای طبیعی دفاعی پوست که همه اینها میتوانند منجر به ترمیم بهتر و سریعتر زخم شوند.
از سوی دیگر، در مطالعات جدید نیز مفهوم «پُستبیوتیکها» مطرح شده است: یعنی استفاده از میکروبهای غیرزنده یا ترکیبات/متابولیتهایی که از باکتریهای مفید بهدست آمدهاند — این مواد میتوانند بدون استفاده از باکتری زنده، اثرات مفیدی مشابه ترمیم و پاکسازی زخم داشته باشند. چنین رویکردی میتواند مزایای درمان باکتری زنده را با ریسک کمتر همراه کند.
علاوه بر این، با پیشرفت فناوری و ترکیب بیوتکنولوژی با طراحی داربستها و پانسمانهای پیشرفته، امکان عرضه هدفمند پروبیوتیک یا پستبیوتیک به محل زخم با کنترل رهاسازی، ثبات و قابلیت نفوذ به بافت فراهم شده است؛ این رویکردها میتوانند منجر به درمانهایی با اثربخشی بالا، کمترین عوارض و مناسب برای زخمهای مزمن شوند.
پژوهشهای تازه نشان میدهند که زخم و ترمیم آن برخلاف تصور قدیمی که زخم محلی است صرفاً برای ترمیم بافت در واقع عرصهای تعاملی بین بافت میزبان و جامعهٔ میکروبی آن است. بازیابی تعادل میکروبیوم با استفاده از پروبیوتیک یا پستبیوتیک میتواند نه فقط به کاهش عفونت کمک کند، بلکه رشد بافت جدید، رگزایی، ترمیم ساختار و بازسازی سد پوستی را نیز تسریع نماید. این رویکرد نویدبخش، میتواند مکمل یا جایگزینی برای آنتیبیوتیکها و روشهای سنتی باشد بهویژه در زخمهای مزمن و دیر التیام.
به رغم نتایج امیدوارکننده، باید تأکید کرد که اثرگذاری پروبیوتیکها بستگی به نوع زخم، ترکیب میکروبیوم، سویه باکتریهای استفاده شده و روش کاربرد دارد؛ بنابراین لازم است مطالعات بیشتری بهخصوص کارآزماییهای بالینی با طراحی دقیق صورت گیرد تا بتوان بهطور قطعی و با اطمینان از این روشها در درمان زخم استفاده کرد.
 |
