مقاومت آنتی‌بیوتیکی (AMR) چیست؟
مقاومت آنتی‌میکروبی زمانی رخ می‌دهد که باکتری‌ها، ویروس‌ها، قارچ‌ها یا انگل‌ها در برابر داروها مقاوم می‌شوند و درمان دشوارتر، طولانی‌تر و پرهزینه‌تر می‌شود. مصرف نادرست و بی‌رویه آنتی‌بیوتیک در انسان، دام و کشاورزی از محرک‌های اصلی این پدیده است.
مطالعه‌ی انجام شده در ژورنال «لنست» نشان داد در سال ۲۰۱۹ حدود ۱٫۲۷ میلیون مرگ مستقیماً به AMR نسبت داده شد و ۴٫۹۵ میلیون مرگ با آن مرتبط بوده؛ تحلیل به‌روزتر GBD نیز برآورد کرده که در سال ۲۰۲۱ حدود ۱٫۱۴ میلیون مرگ قابل انتساب و ۴٫۷۱ میلیون مرگ مرتبط با AMR رخ داده است. این ارقام اهمیت اقدام فوری را نشان می‌دهند.
مقاومت آنتی بیوتیکی (AMR) چگونه ایجاد و منتقل می‌شود؟
۱) جهش‌های ژنتیکی
جهش در ژن‌های هدف یا مسیرهای متابولیک (مثلاً تغییر جایگاه اتصال آنتی‌بیوتیک یا بیش‌بیان پمپ‌های Efflux) می‌تواند باکتری را ذاتی/اکتسابی مقاوم کند.
۲) انتقال افقی ژن (HGT)
روش Conjugation (انتقال پلاسمید): تبادل پلاسمیدهای حامل ژن‌های مقاومت (مثلاً ESBL، KPC/NDM) بین باکتری‌ها.
هم یوغی Transformation: جذب DNA آزادِ محیط و ادغام آن در ژنوم.
روش Transduction: انتقال ژن‌ها توسط باکتریوفاژها (bacteriophages).
اجزای متحرک ژنتیکی مانند انتگرون‌ها، ترانسپوزون‌ها و ISها این فرایند را تسریع می‌کنند.
۳) مسیرهای انتشار در «One Health»
- انسان به انسان (بیمارستان/جامعه)
- انسان↔دام و زنجیره غذا،
- محیط (فاضلاب، پسابِ دارویی، فلزات سنگین و میکروپلاستیک‌ها که انتخاب مقاومت را تشدید می‌کنند).
نقش پروبیوتیک‌ها در مهار مقاومت آنتی بیوتیکی(AMR)
پروبیوتیک‌ها جایگزین آنتی‌بیوتیک‌ها نیستند، اما می‌توانند نیاز به آنتی‌بیوتیک و پیامدهای منفی آن بر میکروبیوم را کاهش دهند و از این راه فشار انتخابی برای مقاومت را کم کنند.
الف) شواهد بالینی کلیدی
۱. پیشگیری از اسهال وابسته به آنتی‌بیوتیک (AAD):
متاآنالیزهای منتشر شده در JAMA و Cochrane نشان می‌دهند که پروبیوتیک‌ها خطر AAD را به‌طور معنی‌داری کاهش می‌دهند؛ اثربخشی غالباً وابسته به سویه و دز است. مرور نظام‌مندی که در سال ۲۰۲۱ در (BMJ Open) منتشر شده است نیز اثر محافظتی را تأیید می‌کند.
۲. پیشگیری از عفونت/اسهال ناشی از Clostridioides difficile (CDI):
کوکرین در سال ۲۰۱۷ کاهش معنی‌دار CDAD را گزارش می‌کند، هرچند ناهمگنی مطالعات و تفاوت سویه/دز باید لحاظ شود. کارآزمایی‌ها زمان‌بندی شروع مصرف زود هنگام پروبیوتیک را مهم می‌دانند.
۳. سویه‌های پرتکرار با شواهد بیشتر:
Lacticaseibacillus rhamnosus
Saccharomyces boulardii
در AAD/برخی سناریوهای CDI بیشترین بررسی را داشته‌اند؛ کیفیت شواهد از متوسط تا پایین متغیر است و نتایج به جمعیت و رژیم آنتی‌بیوتیکی وابسته‌اند.
قوی‌ترین شواهد مربوط به کاهش AAD و کاهش خطر CDI در برخی جمعیت‌ها (به‌ویژه با شروع زودهنگام) است؛ شواهد درباره «کاهش استعمار باکتری‌های چندمقاوم (MDR)» در حال رشد اما هنوز ناهمگون است.
ب) سازوکارهای زیستی که به مهار AMR کمک می‌کنند
۱. حفظ «مقاومت کلونیزاسیون» میکروبیوم:
رقابت برای فضا/مواد غذایی، تغییر pH و متابولیت‌ها، و مهار مستقیم پاتوژن‌ها باعث می‌شود ارگانیسم‌های فرصت‌طلب و مقاوم کمتر مستقر شوند. مصرف آنتی‌بیوتیک این سد را تضعیف می‌کند؛ پروبیوتیک‌ها به بازسازی آن کمک می‌کنند.
۲. تولید مولکول‌های ضدمیکروبی (به‌ویژه باکتریوسین‌ها):
باکتریوسین‌های LAB (مثل nisin، pediocin) از طریق سوراخ‌کردن غشا/اختلال عملکرد سلولی پاتوژن‌ها را مهار می‌کنند و می‌توانند کلونیزاسیون پاتوژن‌های مقاوم را کاهش دهند.
۳. تعدیل ایمنی میزبان:
افزایش IgA مخاطی، تنظیم ماکروفاژ/سلول‌های T و مهار التهاب نابجا، که به پاکسازی طبیعی عفونت کمک می‌کند. با کاهش بروز AAD/CDI و تقویت مقاومت کلونیزاسیون، پروبیوتیک‌ها به‌صورت غیرمستقیم مصرف آنتی‌بیوتیک و انتخاب مقاومت را کاهش می‌دهند.
پ) ایمنی و ملاحظات AMR در سویه‌های پروبیوتیک
رگولاتورهای اروپایی (EFSA/QPS) و دستورالعمل‌های FAO/WHO تأکید می‌کنند سویه‌های دارای ژن‌های مقاومتِ «قابل‌انتقال» نباید به‌عنوان پروبیوتیک به‌کار روند؛ ارزیابی فنوتیپی (MIC) و ژنومی برای این ریسک توصیه می‌شود. بررسی‌های ایمنی اخیر یادآور می‌شوند در بیماران به‌شدت ایمنوکامپرومایز یا با کاتترهای عروقی، مصرف پروبیوتیک باید با احتیاط و مشورت بالینی انجام شود.
ج) آیا پروبیوتیک‌ها می‌توانند «کلونیزاسیون باکتری‌های چنددارویی» را کم کنند؟
شواهد اولیه (مطالعات کوچک، مدل‌های تجربی و مرورهای روایتی) نشان می‌دهد برخی سویه‌ها ممکن است به مهار یا کاهش کلونیزاسیون Enterobacterales مقاوم کمک کنند؛ اما کیفیت شواهد هنوز محدود است و به سویه‌محور بودن اثر باید توجه داشت.
احتیاط‌های مهم و ملاحظاتِ ایمنی
سویه–محور و دز–محور: اثرات به گونه/سویه و دز وابسته‌اند؛ همه محصولات یکسان نیستند. منابع دولتی مانند NIH/ODS بر تفاوت شواهد بین گروه‌های سنی و شرایط تأکید دارند.
گروه‌های پُرخطر: در بیماران بسیار بدحال، نوزادان نارس، افراد به‌شدت سرکوب ایمنی یا دارای کاتتر ورید مرکزی باید با احتیاط و مشاوره تخصصی عمل کنند.
ژن‌های مقاومت در پروبیوتیک‌ها: باید از محصولات/سویه‌هایی استفاده شود که ژن‌های مقاومت «انتقال‌پذیر» نداشته باشند. چارچوب EFSA/QPS دقیقاً بر غربال چنین مخاطراتی در سویه‌های صنعتی/غذایی تأکید می‌کند و «مقاومت‌های ذاتیِ غیرقابل‌انتقال» را جدا از «مقاومت‌های اکتسابی انتقال‌پذیر» ارزیابی می‌کند.
|